Dieta w zaburzeniach pracy tarczycy. Postępowanie dietetyczne i na co zwrócić największą uwagę?
Dieta w niedoczynności tarczycy powinna opierać się na zasadach zdrowego żywienia.
Najważniejsze jest jednak zwrócenie uwagi na to, żeby pomimo zmniejszenia wartości energetycznej, zadbać o odpowiedni udział poszczególnych witamin i składników mineralnych w celu uniknięcia niedoborów pokarmowych i wynikających z nich zaburzeń pracy tarczycy. Niedobory u osób z niedoczynnością tarczycy dotyczą najczęściej: białka, witamin (A, C, B6, B1) i składników mineralnych (fosfor, magnez, potas, sód, chrom). Większość osób z Hashimoto ma niski poziom witaminy B12, antyoksydantów, selenu, witaminy E i glutationu, a także cynku i ferrytyny.
Składniki odżywcze w diecie
Białko powinno stanowić do 20% wartości energetycznej diety, a jego podaż opierać się na chudych gatunkach mięs (kurczak, indyk, królik, chuda wołowina), jaja, ryby, rośliny strączkowe (soja najwcześniej 6 h po przyjęciu leków) oraz chude, fermentowane produkty mleczne. Cennym źródłem białka w diecie osób z niedoczynnością tarczycy są ryby, dostarczające jednocześnie jodu, selenu, wit. D oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Zaleca się konsumpcję ryb 3-4 razy w tygodniu (w przypadku choroby Hashimoto 2 razy w tygodniu ze względu na znaczną zawartość jodu). Pełnowartościowe białko jest źródłem aminokwasu egzogennego – tyrozyny, będącego wyjściowym substratem do syntezy podstawowego hormonu tarczycy – tyroksyny (T4),
Tłuszcze, głównie pochodzenia roślinnego (oleje, orzechy i nasiona), dostarczające 20-35% wartości energetycznej diety. Szczególnie istotna jest podaż wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3, które pobudzają wątrobę do przemiany T4 w T3, zwiększając metabolizm ustroju oraz wrażliwość komórek na hormony tarczycy.
Węglowodany złożone powinny stanowić 50 – 70% wartości energetycznej diety. Należy zadbać o odpowiednią podaż błonnika pokarmowego dostarczanego wraz z pełnoziarnistymi produktami zbożowymi oraz warzywami i owocami. Osobom z niedoczynnością tarczycy często towarzyszy insulinooporność, stąd zaleca się produkty o niskim indeksie glikemicznym.
Istotne jest uwzględnianie w diecie odpowiedniej ilości błonnika, ze względu na wysoki odsetek, w grupie chorych na niedoczynność tarczycy, osób cierpiących na zaparcia. Włókno pokarmowe zapobiega tym dolegliwościom, ponieważ poprawia motorykę przewodu pokarmowego, zwiększa masę stolca i częstotliwość wypróżnień. Źródło błonnika powinny stanowić pełnoziarniste produkty zbożowe, surowe i gotowane na parze warzywa oraz świeże lub suszone owoce. Największe ilości błonnika zawarte są w otrębach pszennych (42 mg/100g), płatkach naturalnych (pszenne, jęczmienne, owsiane), pieczywie pełnoziarnistym, roślinach strączkowych (fasola, bób), suszonych owocach, orzechach i nasionach oraz surowych warzywach i owocach. Dzienne spożycie błonnika powinno być zawarte w granicach 20-40 g na dobę. Bardzo ważna jest stała ilość błonnika w diecie, szczególnie w pierwszym posiłku po przyjmowaniu leków.
Rodzaj zalecanych płynów
W przebiegu niedoczynności tarczycy następuje zmniejszenie resorpcji zwrotnej jonów sodu w kanalikach nerkowych bliższych i wzrost retencji płynów. W profilaktyce chorób metabolicznych oraz w celu uniknięcia zatrzymywania wody w przestrzeni zewnątrzkomórkowej należy wybierać wody o niskiej zawartości sodu (od 5 do 20 mg/l). Warto wybrać wodę o wysokiej koncentracji jodu, selenu, magnezu i cynku. Istnieją na rynku wody ze szczególnym przeznaczeniem dla osób z niedoczynnością tarczycy.
Witaminy i składniki mineralne
Wśród składników, których niedobór może sprzyjać upośledzonej funkcji tarczycy wymienia się witaminę A, D, B12 oraz kwasy omega 3. Głównymi składnikami diety mającymi bezpośredni wpływ na funkcjonowanie tarczycy są jod, żelazo, cynk i selen.
Jod jest niezbędny do syntezy hormonów tarczycy. Jego niedobór skutkuje niewystarczającą ich produkcją, co początkowo powoduje wzrost stężenia hormonu tyreotropowego (TSH), a następne obniżenie poziomu hormonów tarczycowych – tyroksyny (T4) i trijodotyroniny (T3). Ponadto niedobór jodu powoduje ograniczenie wzrostu oraz powiększenie gruczołu tarczycy i powstanie wola. Należy dążyć zarówno do zapewnienia zalecanej podaży jak i nieprzekraczania górnego tolerowanego spożycia. Według Międzynarodowej Komisji ds. Kontroli Zaburzeń z Niedoboru Jodu oraz Światowej Organizacji Zdrowia dobowa podaż jodu powinna wynosić 150 μg dla młodzieży i dorosłych oraz 175-200 μg dla kobiet ciężarnych i karmiących. Jod w stałych ilościach występuje w wodzie morskiej, dlatego też najlepszym źródłem jodu są ryby i skorupiaki morskie, które zawierają od 10-200 μg/ 100g. Ryby słodkowodne nie są już zaliczane do dobrego źródła tego pierwiastka (zawartość od 1,5 do 25 μg/ 100g). W pozostałych produktach takich jak warzywa, owoce oraz produkty zbożowe i mleczne zawartość jodu jest zmienna. Gdy gleba jest uboga w jod, rośliny na niej rosnące również będą zawierały go niewiele. Z kolei zawartość jodu w mleku i produktach mlecznych zależy od jego obecności w paszy karmionych zwierząt. W przypadku nadczynności tarczycy oraz w chorobie Hashimotto należy bardzo uważać na suplementację jodem, gdyż duże dawki mogą pogarszać stan zdrowia. W tych przypadkach najlepiej ograniczyć spożycie ryb morskich do 2 razy w tygodniu, gdyż są one również dobrym źródłem przeciwzapalnych kwasów omega 3 oraz są ważne również w przypadku leczenia cukrzycy.
Żelazo jest istotnym pierwiastkiem dla osób z chorobami tarczycy. Jeden z kluczowych enzymów, zwany tarczycową peroksydazą jodującą zawiera w swojej cząsteczce żelazo. Dzięki prawidłowemu działaniu wymienionego enzymu dochodzi do aktywowania przemian tyreoglobuliny w tyroksynę (T4) oraz trijodotyroninę (T3). Niedobór żelaza w organizmie najczęściej wiąże się z niską zawartością przyswajalnych form tego pierwiastka w pożywieniu lub zaburzeniami w procesie jego wchłaniania.
Selen wchodzi w skład enzymu zwanego dejodynazą i uczestniczy w przemianach tyroksyny (T4) w formę aktywną hormonu – trijodotyroninę (T3). Długotrwały niedobór Se może być przyczyną złej przyswajalności jodu, co nasila rozwój objawów niedoczynności tarczycy. Korzystny wpływ selenu na czynność tarczycy zależna jest natomiast od prawidłowej podaży jodu. Poprzez modulację przemian T3 selen pochodzący z produktów spożywczych zmienia metabolizm energetyczny organizmu, a w konsekwencji wpływa na masę i skład ciała. Badania sugerują, iż jest to jedna z przyczyn problemów z utrzymaniem należnej masy ciała pacjentów z niedoczynnością tarczycy. Zalecane średnie spożycie selenu zostało określone na poziomie 45 µg. Dawki selenu rzędu 900 µg mogą dawać objawy zatrucia, stąd z ostrożnością należy stosować suplementy z dużą zawartością selenu. W niskoprzetworzonych produktach zbożowych występuje najlepiej przyswajalna forma selenu – selenometionina i selenocysteina.. Największe ilości selenu zawierają orzechy brazylijskie (1917 µg/ 100 g), ale te dostępne w Polsce pochodzące z Boliwii zawierają bardzo małe dawki tego pierwiastka. Dodatkowo orzechy te mają bardzo niekorzystny stosunek kwasów omega 6 do omega 3.
Cynk jest niezbędny do syntezy i prawidłowego funkcjonowania tyroksyny, hormonu tarczycy. Stanowi składnik białek receptorowych trójjodotyroniny, a jego niedobór wpływa na upośledzenie wiązania tego hormonu. Konsekwencją niedoboru cynku w organizmie jest obniżenie stężenia T4 i T3, a co za tym idzie, rozwój objawów niedoczynności tarczycy. Niedobory cynku mogą wynikać z nieprawidłowej, mało urozmaiconej diety. Jednakże na stężenie cynku w osoczu może wpływać również długotrwały stres, infekcje oraz doustne przyjmowanie hormonów żeńskich. Wchłanianie tego pierwiastka może być utrudnione podczas długotrwałej suplementacji dużych dawek miedzi.
Goitrogeny
Warzywa z rodziny krzyżowych, do których zaliczamy m.in. kapustę, brokuł, kalafiora, brukselkę, kalarepę czy jarmuż zawierają naturalne związki wolotwórcze, czyli goitrogeny. Ich niekorzystne działanie polega na wiązaniu jodu, który nie może zostać wykorzystany do prawidłowej syntezy hormonów, co z kolei może przyczynić się do powstania tzw. wola i rozwoju niedoczynności tarczycy. Jednak niekorzystny wpływ substancji goitrogennych może się uaktywnić tylko przy ich zbyt dużym spożyciu i jednocześnie występującym niedobrze jodu w organizmie. Obecność goitrogenów w diecie nie spowoduje negatywnych konsekwencji, jeśli niezbędna dawka hormonów jest dostarczana w postaci leku. Zawartość goitrogenów w żywności można dodatkowo zmniejszyć poprzez gotowanie, podczas którego inaktywacji ulega około 30% związków antyodżywczych. Proces fermentacji również dezaktywuje w pewnym stopniu czynnik wolotwórczy. Dlatego też pacjenci nie muszą rezygnować ze spożycia tych produktów, zwłaszcza w postaci gotowanej lub kiszonej.
Diety specjalne
Wielu pacjentów z chorobami tarczycy próbuje zastosować diety specjalne, które jednak nie mają żadnych podstaw naukowych i nie są skuteczne bez wskazań medycznych, a nawet mogą pogorszyć stan zdrowia. Do najczęściej stosowanych diety należy eliminacja glutenu i laktozy. Brak jest jednoznacznego stanowiska dotyczącego zaleceń zastosowania eliminacji u osób bez współistniejącej celiakii, nadwrażliwości lub alergii. Niezależnie od rodzaju występowania choroby przewlekłej, również osoby z niedoczynnością tarczycy powinny szczególnie pamiętać o odpowiednim żywieniu, aktywności fizycznej oraz prawidłowej kondycji psychicznej. Prawidłowo zbilansowana, urozmaicona dieta pozwala na dostarczenie wszystkich witamin i składników mineralnych, w tym żelaza, jodu, selenu i cynku, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania gruczołu tarczycy. W tym celu należy zwrócić szczególną uwagę na edukację pacjentów z niedoczynnością tarczycy przez wykwalifikowanych lekarzy i dietetyków.
